Emigranci w pogoni za marzeniami

czyli Helena Modrzejewska i Ralph Modjeski

„Szalony, kto nie chce wyżej, jeżeli może” – tak napisała kiedyś w liście do swej przyjaciółki Jadwiga Helena Misel-Chłapowska, czyli Helena Modrzejewska – najbardziej utalentowana i najlepiej opłacana polska aktorka XIX wieku, która już za życia stała się legendą.

Zachwycano się jej urodą, „wdzięczną sylwetką” i „słodkim głosem”. Jednak nie zawsze tak było, gdyż urodziła się jako córka wdowy i sama miała dwoje nieślubnych dzieci, co w owych czasach równoznaczne było z utratą czci. Przeżyła też tragedię, gdy zmarła jej czteroletnia córeczka, a pięcioletniego synka Rudolfa, zwanego Dolciem, porwał dla okupu rodzony ojciec (odzyskała chłopca dopiero po czterech latach).

Za młodu pracowała jako kelnerka w kawiarni matki, marząc o karierze: „Pragnienie, aby zasłynąć czymkolwiek nigdy mnie nie opuszczało”. Nim zyskała wielkie dochody i odniosła spektakularne sukcesy na krakowskich i warszawskich scenach, przez kilka lat prowadziła tzw. cygańskie życie, współpracując z wędrownymi trupami. Jak na romantyczną idealistkę przystało, w 1876 roku wraz z piętnastoletnim synem, mężem i grupą przyjaciół wyjechała do Kalifornii, gdzie w małej mieścinie niedaleko Los Angeles założyła komunę i prowadziła gospodarstwo rolne. Do wspólnoty należał m.in. Henryk Sienkiewicz, adorator aktorki. Pisarz wziął pożyczkę na ten wyjazd i spłacał ją swojej redakcji korespondencjami z drugiej półkuli. Czytelnicy byli nimi zachwyceni, a sam autor napisał w liście do znajomego, że w swoich felietonach „łże tak, aż się papier ze wstydu czerwieni”.

Po niespełna roku farma zbankrutowała, Sienkiewicz wyjechał do Londynu, część osadników wróciła do Polski, a Modrzejewska postanowiła zostać w Stanach Zjednoczonych i powrócić na scenę, gdyż do kraju nie miała po co wracać (przed wyjazdem musiała zapłacić wysoką grzywnę scenie warszawskiej za zerwanie kontraktu). Co prawda, wyszła za mąż za ziemianina, ale Karol Chłapowski okazał się człowiekiem niezaradnym, który nie był w stanie utrzymać rodziny.

Przez wiele miesięcy, ćwicząc po pięć godzin dziennie, przygotowywała się do anglojęzycznych ról. Dla celów marketingowych uprościła także swój pseudonim na Modjeska (wym. Modżeska). Dzięki tym staraniom zadebiutowała na deskach California Theatre i odniosła oszałamiający sukces. Jej kolejne występy zawsze cieszyły się ciepłym przyjęciem amerykańskiej, a potem i angielskiej publiczności. Z czasem zyskała status prawdziwej gwiazdy. Jej główną konkurentką była francuska diwa Sarah Bernhardt, ale w przeciwieństwie do niej Polka unikała skandali i rozgłosu w brukowej prasie. Nie znaczy to jednak, że aktorka nie miewała swoich kaprysów. W podróżach towarzyszyły jej np. dwa pupilki – aligatorki. W Kalifornii posiadała bajeczną rezydencję Arden, która uwieczniana była na pocztówkach, rozchwytywanych przez jej fanów.

W międzyczasie zakochany Sienkiewicz wrócił do Ameryki i pisał do polskiej prasy, że Modrzejewska została uznana za „najbardziej błyszczącą i najdoskonalej skończoną artystkę”. Prywatnie pisał o niej „gołąb o orlich skrzydłach”. W 1883 roku aktorka przyjęła obywatelstwo amerykańskie, odmładzając się przy okazji o sześć lat, a z syna Rudolfa – Ralpha – czyniąc swego brata. Bycie gwiazdą amerykańskiej sceny oznaczało bardzo wyczerpujące tournée. Modrzejewska grała w ponad 300 miastach na świecie. Kilkakrotnie odwiedziła Polskę, ale miała zakaz występów w zaborze rosyjskim, gdyż podczas Światowej Wystawy w Chicago w 1893 r. wygłosiła przemówienie potępiające Rosję.

Modrzejewska występowała przez 46 lat. Gdy w 1907 roku zakończyła karierę, wyliczono, że stała na scenie w blisko 300 rolach około sześć tysięcy razy („tylko” 1.700 zagrała po polsku). Najczęściej granymi przez nią postaciami były: Maria Stuart z dramatu Fryderyka Schillera i Lady Makbet Szekspira (520 razy). Często wcielała się w role kobiet „upadłych”, nadając im cechy sympatyczne. Spróbowała także swoich sił w literaturze, spisując po angielsku pamiętniki, które ukazały się drukiem w 1910 roku pod tytułem „Memories and Impressions” („Wspomnienia i wrażenia”).

O jej popularności świadczyć może fakt, że nazwiskiem Modjeska nazwano szczyt górski i wodospad w USA oraz kanadyjski parowiec, a także firmowano zastawy stołowe, karty do gry, czekoladki, perfumy, mydełka, a nawet potrawy w restauracjach.

Modrzejewska zaplanowała dla swojego wybitnie muzycznie uzdolnionego syna karierę pianisty. W Warszawie uczył się on wspólnie z Ignacym Paderewskim. Jednak Rudolf, towarzysząc matce podczas tournée w Londynie, tak zachwycił się europejską techniką, że postanowił zostać inżynierem. Skończył Ecole des Ponts et Chaussees w Paryżu i przeszedł do historii jako jeden z najsłynniejszych inżynierów budownictwa cywilnego w USA. Ralph Modjeski zaprojektował mosty, które są charakterystycznym elementem amerykańskiego krajobrazu. Jego specjalizacją stały się dwa różne rodzaje konstrukcji: stalowe kratownicowe mosty kolejowe i nowoczesne mosty podwieszone. Syn „ Pięknej Heleny” współpracował m.in. z Alfredem Noblem, który pełnił obowiązki prezesa American Society of Civil Engineers.

W dawnych czasach ludzie emigrowali najczęściej w poszukiwaniu lepszej ziemi i pracy. Uciekali też przed prześladowaniami. Wśród uchodźców zdarzali się czasem również idealiści, którzy, oderwani od rzeczywistości, szukali za granicą możliwości do zrealizowania swych utopijnych celów. Przykład pewnej aktorki z Polski i jej syna pokazuje, że i takim ludziom czasami się udaje

Jolanta Helena Stranzenbach