Bł. Ksiądz dr Emil Szramek

Zasłużony dla Górnego Śląska działacz narodowy,
duszpasterz, publicysta i męczennik z Dachau

Poniższy artykuł poświęcony jest postaci wybitnej dla dziejów Górnego Śląska. Zapisała się ona na kartach historii jako ambitny działacz narodowy, duszpasterz, mecenas sztuki, naukowiec, publicysta, orędownik pojednania polsko-niemieckiego na Śląsku. Z uwagi na swoją działalność społeczną i repolonizacyjną, został umieszczony na specjalnej liście gończej dla Polski (Sonderfahndungsbuch Polen), jako wróg III Rzeszy. Zamordowany w obozie koncentracyjnym KZ Dachau w 1942 r. Do końca swojego życia podnosił współwięźniów na duchu, zarówno Polaków, jak i Niemców. Warto przypomnieć o tej wybitnej postaci, tak ważnej dla Śląska i Polski, w czasie spotkań polonijnych w Dachau.

Życiorys i działalność

Emil Szramek urodził się w 1887 r. w powiecie raciborskim. Został wychowany przez matkę, która zakorzeniła w nim szacunek do tradycji, wiary oraz śląskich wartości. Ma bogaty życiorys, który obejmuje studia teologiczne, zakończone pracą doktorską we Wrocławiu, oraz pracę duszpasterską w Tychach, Zaborzu, Mikołowie i Katowicach. Biegle władał językiem polskim i niemieckim. Obejmując urząd proboszcza w parafii Mariackiej NMP, znajdującej się w centrum Katowic, dbał o sprawy zarówno parafian polskich, jak i niemieckich. Na podstawie przepisów Konwencji Genewskiej po I wojnie światowej, należało zapewnić odrębne duszpasterstwo dla Niemców. W parafii stworzył dobrze zorganizowaną strukturę do działalności charytatywnej, m.in. biuro Stowarzyszenia Caritas, świetlice i kuchnie dla bezrobotnych oraz pomoc domową chorym. Po okresie plebiscytów i powstań śląskich, Górny Śląsk stał się obszarem wielkich ruchów migracyjnych. Ks. Emil Szramek zwracał uwagę na konieczność zrozumienia przez przybyszów cech szczególnych Śląska – dzielnicy, która miała odmienną historię, struktury społeczne i gospodarcze oraz inny model życia religijnego. W pracy duszpasterskiej odnosił się krytycznie do postaw nacjonalistycznych i separatystycznych, stawiając na pierwszym miejscu troskę o dobro wspólne społeczeństwa śląskiego. W ramach działalności społecznej był pomysłodawcą utworzenia Biblioteki Śląskiej, która funkcjonuje do dziś jako główna biblioteka regionu. W latach 1927–1939 był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauki na Śląsku mającego na celu ożywienie polskiej nauki i sztuki. Był redaktorem „Glosu znad Odry” będącego kwartalnikiem Towarzystwa Oświaty na Śląsku, promującą język polski. Opublikował około 200 prac, z czego jedną z najważniejszych jest „Śląsk jako problem socjologiczny. Próba analizy”. W tej pracy Emil Szramek dokonał psychologicznej wiwisekcji mieszkańców Śląska, co wzbudziło duże zainteresowanie strony niemieckiej oraz polskiej. Pozostałe prace zostają oddane do osobistej analizy czytelnika.

Model mieszkańca Śląska

W swojej rozprawie z 1934 roku dotyczącej Śląska Szramek przedstawił portret psychologiczny Ślązaka, stworzony na podstawie wpływów narodowych oraz kulturalnych różnych nacji mieszkających w tym regionie. W swojej analizie odniósł się do Śląska historycznego, nieograniczającego się tylko do Górnego Śląska. Jego wnioski są wynikiem wieloletnich badań empirycznych, licznych dyskusji, rozmów, obserwacji życia na Śląsku oraz analizie bogatej literatury. Motywem przewodnim pracy było stwierdzenie, że „dusza Ślązaka nie jest ukształtowana z jednego monolitu polskiego, ale raczej wykazuje szereg nawarstwień zależnych od wpływów narodowych i kulturalnych”. Są nimi wpływy kultury polskiej, niemieckiej oraz czeskiej. Dlatego Śląsk jest pośrednikiem pomiędzy Polską a Niemcami. „Kto ma służyć za pośrednika, musi obie strony rozumieć, a sam być wolnym od namiętności obu stron. Jest więc problem śląski problemem ogólnoludzkim, a ideał Ślązaka, jak rzeka w morzu, rozpływa się w ideale człowieka. Tym ideałem jest umiarkowanie, względnie opanowanie namiętności i uznanie szczytnej tezy Krasińskiego, że „najwyższy rozum — cnota” (str. 76). Krytykując niemiecką ideologię rasistowską, uznającą Śląsk jako „wschodni bastion niemczyzny” (Bollwerk des Deutschtums), pokazał tragedię przymusowo zgermanizowanych Ślązaków/Polaków. Byli oni Niemcami z polską krwią, których określono hasłem Kulturdeutsche. Opisywano ich tak – „twarz: czysto słowiańska, przekonanie: przed wojną niemieckie, obecnie — niepewne; nazwisko: polskie, sposób pisania tego nazwiska: niemiecki; język: niemiecki, akcent: polski; babka: ani słowa po niemiecku, syn: po niemiecku i po polsku, wnuk: ani słowa po polsku”. Problem tożsamości objawił się po ich przeprowadzce do Niemiec, gdzie zrozumieli, że dla Vaterland utracili Heimat. Jest to kolizja pomiędzy patriotyzmem polskim lub niemieckim a przywiązaniem do stron rodzinnych (Gebundensein zur Scholle). Jest to widoczne w poezji. Die Vaterländer wechseln, Grenzen sind eine Frage der Macht, Ein Staat steht im Morgen, ein anderer in Nacht: Wechsel ist alles, beständig ist nichts. Aber die Heimat! Górnoślązacy, którzy zostali rozsiedleni po całej Rzeszy niemieckiej, założyli związki dla pielęgnowania uczuć górnośląskich i obrony wspólnych interesów, które zostały następnie rozwiązane przez rząd hitlerowski.

Pozostaje zadać pytanie, czego dzisiaj mogą nas nauczyć badania Emila Szramka dotyczące Śląska z okresu międzywojennego? Przede wszystkim konieczności zgodnego współżycia, respektowania odmienności oraz większej refleksji nad historią drugiego człowieka. Konieczna jest również pamięć o swoim rodowodzie, korzeniach i znajomość języka dziadków/ przodków (Großmuttersprache) oraz własnego języka ojczystego (Muttersprache). Znając i szanując swoją przeszłość, można budować stabilną przyszłość.

MICHAŁ BARYCKI
– doktorant w Szkole Doktorskiej Nauk Społecznych Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Max Planck Institut für Innovation und Wettbewerb w Monachium. Prace doktorską pisze z dziedziny prawa patentowego, badając ustawodawstwa Niemiec, Polski, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych oraz praktykę orzeczniczą Europejskiego Urzędu Patentowego. Do kręgu jego zainteresowań należy także prawo autorskie oraz prawo konkurencji. Autor publikacji naukowych w czasopismach polskich oraz zagranicznych.