Polskie tradycje i zwyczaje wielkanocne

Święta Wielkanocne obfitują w tradycje i zwyczaje, z których wiele jest wciąż kultywowanych. Są one znaczącym składnikiem bogactwa i różnorodności polskiej kultury ludowej. Do najbardziej znanych należą palmy wielkanocne i malowane jajka.

Palma wielkanocna

Palma wielkanocna to nieodzowny atrybut obchodów Niedzieli Palmowej, nazywanej też Kwietną, Różdżkową lub Wierzbną. W tym roku przypada ona na 28 marca. Zielona gałąź od wieków była symbolem życia, odnowy w przyrodzie, zdrowia i radości, a poświęcona nabierała dobroczynnej mocy. Dlatego też głównym składnikiem palmy jest gałąź wierzbowa (iwy lub rokity), rośliny „miłującej życie”, symbolizującej zmartwychwstanie i nieśmiertelność duszy. Do palmy wkłada się także inne rośliny: trzcinę wodną, bukszpan, borowinę, barwinek, cis czy tuję. Przystraja się ją wstążkami bibułowymi lub suszonymi kwiatami. Palma może przybierać różne kształty i rozmiary. Występują „miotły”, „wiechy”, słupy kwietne, palmy w kształcie krzyża, barwne pałki czy długie pręty zwieńczone czubem. Ich długość, a raczej wysokość, waha się od kilkunastu centymetrów do kilkudziesięciu metrów. Najbardziej spektakularne i znane są wysokie palmy z okolic Lipnicy Murowanej, które zdobyły sławę głównie ze względu na swój rozmiar. Są to nie tylko wysokie, ale i bardzo efektowne wytwory sztuki plastycznej. Pięknie przystrojone pierścieniami z bibułowych kwiatów oraz pękami wstążek na czubach z trzciny i gałązek wierzbowych, spełniają wymogi artystyczne i konstrukcyjne. Sztuka ich wznoszenia – tak aby nie złamała się niekiedy i 30-metrowa konstrukcja – została opanowana do perfekcji. Poświęconą palmą kropiono dom i obejście, dotykano grzbietów bydła, dawano im „bagniątka” (bazie) do połknięcia. Co ciekawe, łykali je również domownicy na ból gardła. Kawałki palm wkładano do ptasich gniazd i uli. Wykonany z palemki krzyżyk wtykano w pierwszą zaoraną skibę, by chroniła przed gradobiciem, gałązki wkładano także pod próg, by strzegły domowników przed chorobami, a te zatknięte pod strzechą chroniły dom przed piorunami i pożarem.

Pisanki

Podstawowym pokarmem wielkanocnym, atrybutem Świąt Wielkiej Nocy, jest jajko. W Polsce pisanki mają prawie tysiącletnią tradycję. Przypuszcza się, że sztuka ich zdobienia znana była Słowianom już w IX wieku. Według ludowych wierzeń jajko było symbolem wiecznie odradzającego się życia oraz płodności. Dzielone i uroczyście spożywane na śniadanie wielkanocne miało zapewnić pomyślność i zdrowie. Dawane w podarunku na święta stanowiło dowód sympatii, życzliwości i miłości.
Zdobione jajka nazywane są różnie, w zależności od metody ich wykonania. Kraszanki – nazwa pochodzi od słowa „krasić”, czyli „barwić”, bo kraszanki to jajka gotowane w barwnym wywarze, dawnej uzyskiwanym tylko z naturalnych składników, takich jak łupiny cebuli czy włoskiego orzecha, kory dębu, soku z buraka, a także pędów młodego żyta. Często wydrapuje się na nich różne wzory, stąd pisanki – od słowa pisać – pokrywane jedno- lub wielobarwnym rysunkiem i zdobione różnymi technikami: batikową, wytrawiania lub reliefową (skrobania). Nalepianki – popularne w Krakowskim i Łowickim, to jaja zdobione naklejonymi kolorowymi wycinkami z papieru, a oklejanki – spotykane na Mazowszu – to wydmuszki oklejone rdzeniem sitowia i kolorową włóczką, co daje piękne ornamenty. Technika batikowa (czyli woskowa) polega na kolejnym nakładaniu na jajko ornamentów i kolorów. Za pomocą specjalnego blaszanego lejka, rożka, gwoździa lub szpilki nanosi się wzór roztopionym woskiem. Gdy wosk zastygnie, zanurza się jajko w barwniku. Technika reliefowa (skrobania) polega na wydrapywaniu wzorów na zabarwionym już jajku. Używa się do tego celu ostrych narzędzi: nożyka, żyletki czy igły. Uzyskane misterne wzory wzbogaca się niekiedy efektem cieniowania. Technika malowania jaj polega na nanoszeniu wzoru pędzelkiem, farbami akwarelowymi i plakatowymi.
W przedstawionych powyżej technikach zdobniczych przeważają obecnie wzory i ornamenty roślinne, jak kwiaty, gałązki i liście. Nieco rzadziej spotkać można elementy zoomorficzne: ptaszki, zajączki, baranki. Występują również formy zgeometryzowane: pasy, kropkowania, łezki, linie faliste, szlaczki, ułożone w układach równoleżnikowym lub południkowym. Pierwotne, najstarsze wzornictwo z symboliką słońca i żywiołów (znaki solarne, rozety, rozety wirujące, krzyżyki) już zanikło.

(opr. Barbara Menhard)